„Дьулус“ уол ођону төрүт үгэскэ олођуран үлэнэн иитии бырайыак былаана аан бастаан 2015 сыллаахха оңоhуллубута. Бырайыак сыалынан, төрүт үгэскэ олођуран уол ођону үлэђэ уһуйуу, үөрэтии буолар. Соруктарбытынан буолбута норуот үгэһинэн, үлэнэн иитии ньымаларын уолу иитиигэ туһаныы; дьиэ кэргэңңэ ођо үлэтин көђүлээһин; уол ођо идэтин булунуутугар олуктары ууруу; чөл олоххо, төрүт үгэскэ уол ођону уһуйуу; улуус киинигэр олорор уол оҕо улаатыытыгар үлэ дьайыытын үөрэтии, кэтээн көрүү. Маннык ис хоһоонноох, былааннаах уол ођо үлэтин хааччыйар бырайыак республикађа суох, онон саңа сүүрээн быһыытынан көруеххэ сеп.
Ол сыл уол ођо үлэтин тэрийээри биьиги улууска бааһынай хаһаайыстыбалар ахсааннарын билбиппит: Амма улууһугар крестьянскай-фермерскэй хаһаайыстыбалар – 212; Амма нэһилиэгэр – 12; Агро хайысхалаах оскуолалар улууска – 3;
Ођону сайыңңы үлэнэн хааччыйыан бађалаах тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар бааһынай хаһаайыстыбалар Амма улууһуттан 3 дьиэ кэргэн: Сатађайтан Артемьев Егор Егорович, Терентьев Давид Зиновьевич, Сулђаччыттан Сутаков Терентий Федорович, Бөтүңтэн Степанова Елена Николаевна уолаттары ылан олордон үлэлэтэр бађаларын эппиттэрэ. Онон бырайыакпыт олоххо киирэригэр тирэхтээх буолбуппут. Бырайыак араас конференцияларга, семинардарга, керүүлэргэ көмүскэммитэ. Киин сурунаалларга бэчээттэммитэ, да финансовай өрүттэрэ кыайан быhаарыллыбакка сатаан үлэђэ киирбэтэђэ.
О.П.Иванова-Сидоркевич Амматаађы айар сайдыы киинин эбии үөрэхтээһин социально-педагогическай хайысхатын тэрийиитинэн бу бырайыак улуус киинигэр олорор уол оҕону эр киһи үлэтигэр сыһыаран; сүрүннээн элбэх оҕолоох, соҕотох ийэлээх, соҕотох аҕалаах дьиэ кэргэттэр уолаттарын улэнэн хааччыйыыга сонун үлэ тэрээhининэн буолар.
Элбэх сырдатар үлэ, көрүүлэргэ кыттыы түмүгүнэн былааннаммыт бырайыакпытын хайдах да олоххо киллэрэр бађа санааттан өссө кыттарга былааннаммыппыт. 2016 сыл сэтинньи ыйга Саха Өрөспуубулукэтин Ил Дарханын биллэрбит Ођо общественнай тэрилтэлэригэр анаммыт Грантовай куонкурсугар Улуустаађы „Амма Кэскилэ“ ођо общественнай тэрилтэтин аатыттан „Юный предприниматель“ хайысхађа кыттан, Грант ылан, „Дьулус – добытчик семьи“ бырайыакпыт үбэ-харчыта быhаарыллан үлэђэ киирдэ. Бырайыак биир сыллаах болдьохтоох былааннаах үлэтэ сађаламмыта.
Амматтан Мэндигигэ илдьэн тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар оскуолађа ыалга олордон эрэн үлэлэтэргэ былааннаммыппыт, кэпсэтии барбыта эрээри оскуола администрацията ођо сайыңңы сынньалаңын тэрээhинигэр ирдэбил күүhүрбүтүттэн аккаастаммыта. Балаһыанньаттан тахсан Амматаађы КФХ „Кэнчээри“ Харитонова Марфа Алексеевнаны кытта кэпсэтэн, кини этиибитин ылынан, бырайыагы өйөөн, уолаттарбыт „Хойуу“ учаастагар хаппыыста, сүбүөкүлэ, хортуоппуй сыыhын ыраастааhыныгар, көмүүтүгэр онтон 2 Га ходуhађа оттооhуңңа үлэлээтилэр. Хаппыыстађа от ыйын куйаас күннэригэр күнтэн, итиититтэн толлубакка ођолор сыыстаатылар, тээпкэлээтилэр. Үрэх атта буолан кыымаайылар сирэйгэр саба түьэллэр, кун уота сыралыйара барыта ођођо тулууру, күннээђи сорудађы толорорго, былааннаахтык үлэлииргэ үөрэттэ, ханнык бађарар ођуруот аhа остуолга үлэттэн кэлэрин биллилилэр.
Окко „Хойуу“ учаастагар хоно сытан оттоотулар. Ходуhађа киирэн, окко киирии сиэрин-туомун оңордубут. Охсуллубут оту илиинэн кыраабылынан мунньан, харбаан, субуулаан 165 лэкээни туруордулар. Уолаттар от кэмигэр итиини-куйааhы билиммэккэ оту илиинэн харбаан, бугуллаан эттиин-хаанныын чэбдигирдилэр, айылђаттан күүс-сэниэ ыллылар. Сүрүн сыалларын өбүгэ үгэhин оттооhун ньымаларын биллилэр, үлэ хайдах буолаахтаађар үөрэннилэр. Оттуу сылдьан хамаанданан ким элбэх лэкээ туруорарыгар, атырдьађынан оту ыраах илдьиигэ, кыраабыл тииhин оңорууга, сынньалаңңа „Отуу уота“ араас түhүмэхтэрдээх күрэхтэhии ыытыллынна. Киэhээтин кутаа уот тула сэhэргэhии, туу көрөн балык үтэн дуоhуйдулар. От кэмэ уолаттарга умнуллубат кэрэ түгэннэри хаалларбыт буолуохтаах. Окко, хаппыыстађа үлэлээн уолаттар хамнас аађыстылар, ођуруот аһын ыллылан дьиэ кэргэттэригэр эбии дохуот ађаллахтара.
От үлэтин түмүктээн баран аны өбүгэ биир сүрүн дьарыгар туой хостооhунугар сырыттыбыт „Короленко хайатыгар“ карьерга керамист Анатолий Петрович Романов салалтатынан туой хайдах хаhан хостонорун билэн, туой хостоон онно тута оңоhук оңорон көрдүлэр. Туойдарын куулга куттан сувенир, оңоhук оңорон атыылаан харчы киллэринэр сыаллаах илдьэ бардылар. Уолаттарбыт Барабанов Саша, Новиков Валентин, Олесов Дамир алтынньы ыйга Ођо музыкальнай оскуолатын лабораториятыгар педагог Апросимов Андрей Дмитриевич салалтатынан творческай бөлөххө кыттан оңоhук оңордулар.
Алтынньы ыйга Чапчылђаннаађы Уус кыһатыгар Устинов И.А. тимир оңоһук оңоро барыахтаах этилэр ону мастерской ремонңа барбытынан былаан тохтообута. Дьиңэ онно бэйэлэрэ илиилэринэн тутан-хабан таптайан тимири уһааран оңоһук оңорон атыылаан эбии харчыланыахтаах этилэр, уолаттар кэтэспиттэрэ, ол бађа санааларын хаһан эмит толоруох буолабыт.
Сэтинньи 4 күнүгэр 2017 с. Эмис нэһилиэгэр Чыраайы күөлүгэр оскуола ођолоругар уонна олохтоох нэһилиэнньэ кыттыылаах муңха буолла. Бу тэрээһиңңэ Амма №1, Амма №2, Амматаађы лицей, Болугур, Бөтүң, Өнньүөс, Сэргэ –Бэс, Чапчылђан, Эмис оскуолаларын үөрэнээччилэрэ уонна биьиги тэрилтэбит иьинэн үлэлиир «Дьулус — я добытчик семьи» бырайыак кыттыылаахтара: Саша Барабанов, Кеша Неустроев Амма №1 ОО 9 «а» кылааһын үөрэнээччилэрэ, Дамир Олесов 9 «в», Валентин Новиков Амматаађы лицей 8 «б» кылааһын үөрэнээччитэ сырыттылар.
Уолаттар муңха сиэрин-туомун, үгэhин биллилэр. Муңхађа нырыыhытынан, ойбон алларааччынан үлэлээн тиритэн-хорутан, балыктанан дьонноругар өттүк харалаах илии тутуурдаах үөрэн-көтөн кэлбиттэрэ. Уолаттар үксүлэрэ муңхађа аан бастаан сырыттылар, толлон турбатылар эр дьону кытта тэңңэ үлэлээн-хамсаан чэбдигирдилэр. Күн иккис аңарыгар муңханы таьаарыы буолла. Бастакы муңха күрэтэр мунха диэн эбит, оттон иккис муңха көмүс хатырыктаађынан мустубут дьону үөртэ. Ођолуун, улахан дьоннуун бары саба түһэн, соболору куулга хаалаатыбыт. Ол түмүгэр, 72 куул балыгы 150- ча киһи үөрэ –көтө үллэстэн, дьиэбитигэр илии –тутуурдаах, өттүк – харалаах кэллибит.
Сэтинньи 29 күнүгэр – Байанай ыйыгар аналлаах уолаттарга „Булчут кутаата“ күрэх үрдүк тэрээhиннээхтик буолла. Эдэр туристар станцияларыттан педагогтар Иванов Павел Павлович, Дьячковский Егор Афанасьевич, Айылђа харыстабылын инспекциятыттан Захаров Петр Петрович тэрээhиңңэ кыттыстылар. Уолаттар булчут үгэстэрин билэллэрин, сыал ытыытыгар кырађа харахтарын, сымсаларын, бултуур кэм болдьођун, ураты харыстанар сирдэр тустарынан билиилэрин тургуттулар, ыйытыыларга толору хоруйдаан үөртүлэр. Күрэххэ үс хамаанда 7 түһүмэђинэн күөн күрэстилэр. Ол курдук Амма №1 дээх орто оскуолатыттан 9 «в» кылааьыттан Айтал Павлов командирдаах «Эрэл» хамаанда, Чапчылђантан Вася Кириллин командирдаах «Булчуттар» хамаанда, Сюттан Филиппов Женя командирдаах «Азимут» хамаанда уолаттара викторина боппуруостарыгар эппиэттээтилэр, воздушканан сыал ыттылар, бириэмэђэ балыктаатылар, куобахтаан ыстаннылар, «Бултаабыт булкун бул» диэн карточканан үлэлээтилэр, духовой ытыыга күрэхтэстилэр.
Түмүккэ, бастакы миэстэни «Азимут» хамаанда, иккис миэстэни «Эрэл», үһүс миэстэни «Булчуттар» хамаанда ыллылар. Кыайыылаахтар дипломнарынан уонна бириистэринэн нађараадаланнылар
Бырайыак түмүгэр уол ођо үлэни сөпкө сыаналыы улаатарыгар өйө-санаата, сиэрэ-майгыта сааһыланар. Дьиэ кэргэн сүбэлэһэн харчыны туһађа таһаарарга быһаарынарга бэлэм буолаллар. Уол ођо дьиэ кэргэн финансовай хааччылыытыгар бэйэтин кылаатын киллэрэр. Бэйэтигэр үлэ булунан үлэлиир санааланар. Үлэ, дохуот аахсыы диэни өйдүүр, хантан хайдах харчы булары тобулар. Дьиэ-кэргэццэ туһаны ађаларга ба5аран дьулуһар буолар.
„Дьулус“ бырайыакка 14 саастарыттан үөһэ уопсайа 53 уол хабылынна. Бырайыак былаана толорулунна, тэрээһиннэр ыытыллыннылар. Ол эрээри сүрүн сыал улуус киинигэр олорор уолаттары нэһилиэккэ ыытан төрүт үгэс сатабылларыгар уһуйуу тэриллибэтэ, инники этиллибитин курдук ирдэбил күүһүрбүтүттэн уонна сорох төрөппүттэр ођолорун аттыларыттан араарбакка сылдьар бађалаахтарыттан, финансовай хааччыллыы быһаарыллыбатыттан.
14 саастарыттан үөһээ саастаах уолаттар дьиэ кэргэңңэ дохуот ађалар интэриэстээхтэр, улааттахтарына ыал ађата буолан булар-талар, оңорор-сатыыр буолар эбээһинэстээхтэрин өйдүүллэр. Онон уолаттары үлэђэ уһуйуу, сатабылларын тобулуу, дьођурдарын арыйыы үөрэх салалтатын, төрөппүттэр, общественнай холбоһуктар нөңүө былааннаахтык тэриллэрин бађарабыт. Итии маннык ньымата уол улаатан киһи хара буолуутугар төһүү күүс буолуо этэ. Бырайыак Грант көмөтүнэн үбүлэммитэ, тэриллибитэ элбэђи этэр, ол аата республикађа ођо иитиитигэр төрүт үгэстэр, норуот педагогиката сүрүн оруоллаађын, наадалаађын ыйар.
Бырайыак түмүгүнэн салайааччылар санаабыт:
- Бырайыак ис хоhооно толору арыллан үлэлииригэр ођо сайыңңы сынньалаңын тэрээhинин үбүлээhин. (сайыңңы дьиэ кэргэн лагерьдарын, ођолору үлэнэн хааччыйар КФХ өйүөххэ)
- Уолаттары айылђађа чугаhатан өбүгэ сиэринэн иитии-үөрэтии билиңңи кэмңэ наадалаађын итэђэйэн туран маннык хамсааhыннар элбиэхтээхтэр.
- Улуус киинигэр олорор уолаттар нэhилиэккэ тахсан, хоно сытан үлэђэ уhуйуллан, булааччы-талааччы, дьонугар туhалаах киhи буолуутугар иитэр үлэни сааhылыахха.
- Сођотох ийэ, ађа, элбэх ођолоох ыал уол ођотун маннык бырайыакка кыттар бађалаађын үөрэттибит, итэђэйдибит.
- Улаатан эрэр уол ођо дохуот аахсар, хамнастанар интэриэстээђин уонна ону дьиэ кэргэнин туhугар туhанарын биллибит.
- Уолаттары иитиигэ эр дьон үлэлэhэрэ быдан таhаарыылаах буолуохтаах.
- Улаатан эрэр ођолорго үп –харчы туһунан билиилэрин кэңэтии, үөрэтии үлэтэ барыан наада эбит.
- Дьиэ кэргэн уйгу – быйаң олођо үбү харчыны үлэлээн-хамсаан булууттан уонна сөпкө аттарыыттан тутулуктаађын өйдөтөн туран иитии – үөрэтии үлэтэ былааннаахтык барыахтаах.
Бырайыакка кыттыбыт уол ођо
төрүт үгэстэргэ иитиллэн, чөл олохтоох, бигэ тирэхтээх буоларын быһаарар көрдөрүүлэр
Үлэ көрүннэрин баһылааһына: ођуруот, күрүө, кирпииччэ, от үлэтин үлэлиир буолар;
Доруобуйата этэ – хаана чэбдигирэр — күннээђи режими тутуһан, айылђађа атах сыгынньах сылдьан,сөтүөлээн, ардахха силбиккэ сылдьан; үөнү–көйүүрү тулуйар; сахалыы оонньуулары билэр буолар;
Доруобуйађа туһалаах астары аһыыр — үрүң аһы, эт- балык астары; ођуруот астарын; үүнээйи,отонтон астары аһыыр;
Дьарыга кэниир: балыктааһын, бултааьын ньыматын баьылыыр, сир аһын хомуйар, айылђађа көрсөр моһоллору туоруурга үөрэнэр;
От үлэтин бары көрүннэрин баһылыыр: окко киирии малааһынын; хотууру уулатыы туомун; үлэ тэрилин оңостуутун билэр; мунньуу, субуу, лэкээ, бугул, кыдама, кэбиһии, күрүө-хаһаа тутуу сатабылын баьылыыр; оту ардахтан, тыалтан харыстааһын ньымаларын; техниканы тутта үөрэнэр; аты көлүйэри, мэччитэри,сатыыр дьо5урданар,оту мунньарга сылдьыьар;улэни хаачыстыбалаахтык толоро уерэнэр;
Сыһыана уларыйар: дьиэ кэргэнигэр; бэйэтигэр ирдэбиллээх буолар; айылђађа тулалыыр эйгэђэ, дьону кытта биир тылы булан, түмсэн, бииргэ үлэлииргэ үөрэнэр;
Майгы-сигили чөл туруга тупсар: тулуурдаах, дьулуурдаах, дьүккүөрдээх, булгуруйбат күүстээх санаалаах буолар; айылђађа сылдьан күн-дьыл билгэтигэр үөрэнэр; төрөөбүт түөлбэђэ таптала күүһүрэр.
Феврония Скрябина
Александра Егорова