«Дьөһөгөй – сылгыны таптааччылар кулууптара»

Бу дьыл тохсунньутугар  «Амма кэскилэ»  коммерческайа суох тэрилтэ  РФ Президенин Граныгар кыттан  «Дьөһөгөй — клуб любителей коневодства’  уолаттарга бырайыага кыайыылааҕынан тахсан үбүлээһини ылла. Бырайыак ааптардара Феврония Данилова, Александра Егорова, Вероника Давыдова. “Дьөһөгөй” кулууп  О.П.Иванова-Сидоркевич аатынан Амматааҕы айар сайдыы кинин иһинэн тэрилиннэ. Манна 13 – 16 саастаах Амма, Бөтүҥ, Сатаҕай оскуолаларыттан соҕотох төрөппүттээх, элбэх оҕолоох ыаллар, тулаайах, опекунствоҕа сылдьар уолаттар кытталлар.

Тоҕо чуолаан бу оскуолалар? Амма улууһугар 3 Социалистическай үлэ геройдара тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ Бөтүҥҥэ Анна Михайловна Васильева Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, Сатаҕайга Тимофей Спириднович Лукин биллэр сылгыһыт, Өнньүөскэ  Петр Ионович Яковлев ыанньыксыт.

Бу үлэһит дьоммут ыччаттара кинилэр идэлэрин баһылыахтара диэн эрэллээх Бөтүҥ уонна Сатаҕай оскуолаларын директордарын кытта былаан ылынан, өссө грант кыайа иликпититтэн үлэ саҕаламмыта.

Амма, Бөтүҥ үөрэнээччилэрэ Бөтүҥҥэ бааһынай хаьаайыстыбаҕа сылдьан кинилэр үлэлэрин-хамнастарын билсибиттэрэ, харахтара уоттанан кэпсээн-ипсээн буолан кэлбиттэрэ.

Улуус киинигэр олорор уолаттар үгүстэрэ илии, күүс үлэтэ хайдаҕын  үчүгэйдик билбэттэр уонна соҕотох ийэ уолаттара эр киһи үлэтигэр сыстаҕаһа суохтар ол эмиэ баар суол. Ол  иһин кинилэри түмэн маннык бырайыакка кытыннардахха кэм билиилэрэ, сатабыллара үксүө этэ.

Уол оҕо билиҥҥи кэмҥэ хамсаммат буолла, доруобуйата да мөлтөөтө, дьиэ кэргэҥҥэ аҕа уолу батыһыннара сылдьан хара үлэҕэ уһуйуута сүтэн эрэр, элбэх дьиэ кэргэн дохуота аҕыйах, ыччат дьон сылгынан дьарыктаныыта биһиги улууска аҕыйыы турар, сылгыһыт сааһа 50-60, кинилэри салҕааччылар аҕыйаан иһэллэр. Ыччат дьон сири-уоту аатынан билиитэ, толооҥҥо сатаан сылдьыытын үөрүйэхтэрэ сүттүлэр, бэл диэтэр уол оҕо тыаҕа кутаа да сатаан оттубат буолбуттар. Бу ыйыллыбыт кыһалҕалар хас биирдии оҕо туһугар үлэлээччилэри, иитээччилэри долгутар, уонна ону тугунан хайдах, туоратарга сирдиир. Ол санааттан бииргэ түмсэн эбии үөрэхтээһин педагогтара мустан, сүбэлэһэн, бырайыак толкуйдаан, араас таһымнаах күрэхтэргэ кыттан үбүлээһини көрдөөһүн буолбута. Ханнык баҕарар улахан хамсааһын тэрээһин үбү-харчыны ирдиир,  биһиги оҕолорбут өбүгэ үгэстэригэр хайыһалларын  дойдубут Президенэ В.В.Путин өйөөбүтэ улахан эппиэтинэһи сүктэрдэ.

Сиргэ-уокка, төрөөбүт дойдуга хаһаайынныы сыһыан олохтонуохтаах. Төрүт дьарык удьуордарынан, аймаҕынан бэриллэн иһиэхтээх – оччоҕо омук сүппэт симэлийбэт.

«Дьөһөгөй» сылгыһыт идэтин баһылыыр санаалаах уолаттар түмсүүлэрэ, оскуола эрдэхтэн уол оҕо тыа хаьаайыстыбатын сайыннарыыга үлэлиир, аныгы көрүүлээх специалист, бэйэтэ сылгынан дьарыктанар хаһаайыстыбалаах, тэрилтэлээх киһи буола улаатарыгар сирдиир, ыллык оҥорор сыаллаах, онно сөп түбэһэр тэрээһиннэрдээх бырайыак буолар.

Бырайыак сүрүн соруга аҕа көлүөнэ сылгыһыттар Амма өрүс  киэҥ хочолорунан, үрэхтэринэн, алаастарынан мэччитэн иитэр ньымаларын чинчийэн,  үөрэтэн, сурукка тиһии, киинэҕэ устан үйэтитии буолар.

Амма уолаттара сылгыһыттар хайдах күрүөлээн-хаһаалаан тутан, тэринэн олорорун билсэ өрүс уҥуор Молуода учаастагар, Михаил Нестерев хаһаайыстыбатыгар баран кэлбиттэрэ. Сылгы иитиитэ тулалыыр айылҕаттан, сылгыһыт сатабылыттан, билиититтэн-көрүүтүттэн, кыһамнньытыттан тутулуктааҕын өйдөөбүттэрэ. Хаһаайыстыбаны тэриниигэ тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин өйөбүл бырагырааммалара, граннар, субсидиялар улахан оруоллаахтар. Ол курдук Михаил Нестерев эдэр сылгыһыт грант ылан хаһаайыстыбатын кэҥэппит, базатын тэриммит. Аҕата Анатолий Нестерев оҕолорго сылгыһыт күннээҕи үлэтин билиһиннэрдэ, туттар тэриллэрин быһааран көрдөрдө, сылгыһыт идэтин баһылыырга сүбэлээтэ.

Бөтүҥ кулуубун уолаттара Туяра Рожина хаһаайытыбатыгар тахсан хаһаайытыбатын көрдүлэр, сылгыны кыһыҥҥы кэмҥэ көрүү-харайыы ньымаларыгар үөрэннилэр.

Сатаҕай уолаттара «Көрдүгэн» сылыгыһыттар базаларыгар, «Сэппэрээк»  бааһынай хаһаайыстыбатыгар,  Т.С.Лукин аатынан ТХПК-а сырыттылар. Улахан уолаттар икки соноҕоһу айааһаабыттара. Сылгыһыттар үлэлэрин харахтарынан көрөн, илиилэринэн көмөлөһөн үлэлээн кэлбиттэрэ.

Аммаҕа сылгыһыт күнүн көрсө Д.Н.Трифонов аатынан ипподромҥа сыарҕалаах атынан сүүрдүү тэриллибитэ онно кулууп иитиллээччилэрэ сылгыһыттартан интервьюлары ылбыттара, камераҕа устан видеосюжет оҥорбуттара. Уолаттар эт-хаан, өй-санаа өттүнэн сайдалларыгар туһалаах «Чөл буолуу хамсаныылара» диэн  Дорҕоон Дохсун ыытар дьарыгар кытыннылар.

Билиҥҥи саҥа үйэ ирдэбилинэн Аммаҕа кэлбит ыалдьыттар, туристар, сылгыһыттар туһаналларыгар анаан электроннай картаны оҥордулар. Оҕолор уонна бырайыак салайааччылара картаҕа Амма, Бөтүҥ, Сатаҕай нэһилиэктэрин ытык сирдэрин, мэччирэҥ уонна ходуһа сирдэрин, сылгы базаларын уонна историческай памятниктары бэлиэтээн киллэрдилэр.

Ыам ыйыгар бүтэһик күннэригэр Амма, Бөтүҥ уолаттара күрүө оҥоруутугар Дмитрий Левин салайаачылаах хаһаайыстыбаҕа тахсан үлэлээбиттэрэ, икки күнү-быһа күрүө маһа суорбуттара, мас хайыппыттара, солооһуну ыраастаабыттара. Онтон от ыйыгар Бөтүҥ нэһилиэгэр Хотуйа үрэх Арыы диэн сиригэр Геннадий Назаровка икки күн от үлэтигэр сырыттылар.

Күн-дьыл туран биэрэн, үөн-көйүүр да суох буолла, Хотуйа үрэх сөрүүн уутугар умсан ыллылар уонна уҥуор туораан,  хонук сирдэрин оҥостон, аһаҕас халлаан анныгар эбиэттээн баран  икки хамаанданан күүстээх үлэҕэ туруммуттара.

Ол курдук Петр Попов салалтатынан  уолаттар ходуһаҕа охсуллан сытар, куурбут оту кэккэлии сааһыланан туран кыраабылынан харбаан, субуулаан,  200 тэн тахса  лэкээни муспуттара..

Андрей Гоголев салайааччылаах лэкээ таһааччылар 110 лэкээттэн биир улахан  кэбиһиилээх оту туруорбуттара. Уолаттар бу иннинэ от үлэтигэр сылдьыбатах буоланнар бастакы күннэригэр ыарырхаттылар. Ол да эрээри куйаас күҥҥэ үлэлээн-хамсаан, тулуурдаах,  ыараханы кыайар, эрчимнээх иҥиирдээх буолан барытын тулуйдулар. 6 – 9 кылаас үөрэнээччилэрэ улахан дьону кытта тэҥҥэ от үлэтин үөһүгэр түсүһэн күүстээх үлэни кыайдылар.

Иккис күн сарсыарда оҕолор бары эрдэ туран күүстээх үлэ салҕанна. Ол курдук Петр Иннокентьевич Попов илии хотуурунан охсорго үөрэттэ уонна мотокосанан от охсору көрдүлэр – иһиттилэр. Икки кэбиһиилээх от турар отун тастылар. Айылҕаҕа сылдьыы сиэрин-туомун тутуһан, сыыһы-бөҕү хомунан сырыттылар, илиинэн оттооһуну эттэринэн – хааннарынан толору биллилэр, сылгы, сүөһү ииттэр дьон сайыҥҥы кылгас кэмҥэ кыстыыр отторун булунар түбүгэр сылдьалларын өйдөөтүлэр. Манна кыттыбыт уолаттар бары да үлэҕэ сыстаҕас, үтүө майгылаах, бэрээдэктээх оҕолор эбит. Төрөппүттэр уолаттарынан киэҥ туттуттуохтара диэн сахалыы сэмэйдик хайгыыбыт.

Атырдьах ыйын саҕаланыытыгар Сатаҕай уолаттара “Көрдүгэн” сылгыһыттар базаларыгар 4 күн устата оттоон, сылгы хааччаҕын күрүөтүгэр 200 сиэрдийэ маһын бэлэмнээтилэр.

Бырайыак  тэрийээччилэрэ оҕолору грантан көрүллүбүт үбүнэн бородуукта ылан  күүстээх үлэ кэмигэр ас амтаннааҕын, оҕо киһи сөбүлүүр аһын  аһаттылар. Ону таһынан  хас биирдии оҕону окко кэтиллэр таҥаһынан, рюкзагынан, спальнай мешогунан, от мунньар кыраабылынан, походнай наборунан, термосумканан хааччыйдылар. Сайыҥҥы кэмҥэ оттооһун үгэстэрин көрдөрөн, батыһыннаран үөрэтии ньыматын билиһиннэрэн, сылгы – ынах сүөһү сиир отун бэлэмнээһиҥҥэ кыттан, бырайыак сыала-соруга  толорулунна.

Уолаттар үлэлээбит үлэлэриттэн толору астынан, ходуһаҕа палатканан хонон, киэһээ кутаа уот тула төгүрүччү олорон араас түбэлтэлэри кэпсэтэн, бэрткэ астынан дьиэлэригэр тарҕастылар. Дьөһөгөй кулууп  үлэтин төрөппүттэр хара тэриллиэҕиттэн өйөөбүттэрэ. Кинилэр өрүү тэрийээччилэргэ махтал тылларын этэллэр, алгыстарын аныыллар. Бу да сырыыга истиҥ тыллардаах баҕа санааларын маннык ыыттылар: «Дьөһөгөй» проект тэрийээччилэригэр, оҕолору илдьэ сылдьыбыт педагогтарга барҕа махтал. Икки эрэ да күн буоллар оҕо өйүгэр хатанан хаалар умнуллубат түгэни биэрдигит. Телефонтан арахсан, саха төрүт үгэһин билиһиннэрбиккитигэр махтал. Биир бэйэм үчүгэй туһалаах тэрээһин дии санаатым. Бэлэх – туһах ылан, бэйэ –бэйэни кытта алтыһарга үөрэммиттэрэ да үчүгэй. Уолаттарга олус сөптөөх уонна үчүгэй бырайыак бара турарыттан олус астынабын. Махтал. Төрөппүт Мария Иванова,  Бөтүҥ».

“Оҕом кэллэ, дьол бөҕө. Салайааччыларбытыгар дириҥ махталбын тириэрдэбин. Оҕолорбут олус интириэһиргээн, сөбүлээн сырыттылар. Өссө да инникитин үлэҕитигэр үрдүк ситиһиилэри, чэгиэн доруобуйаны баҕарабын. Бары этэҥҥэ буолуҥ. Төрөппүт Анастасия Сидорова, Амма”. Төрөппүттэр санаалара: “Инникитин даҕаны маннык тэрээһиннэр эбии үөрэхтээһин тэрилтэлэрин нөҥүө оҕону үлэҕэ уһуйуу, айылҕаҕа чугаһатан иитии сааһыланан, былааннаахтык, ситимин быспакка тэриллэрэ буоллар. Билиҥҥи кэмҥэ техника сайдар, от үлэтин көрүҥэ уларыйар, бу кэмҥэ сөптөөх тыраахтары ыытарга,  оту охсор уонна  рулоннуур тэриллэргэ оскуола оҕотун үөрэтэр программалар баар буолаллара үйэ ирдэбилэ буолла. Тыа сирин сайдыытыгар төһүү көмө буолар дьон улаатыа этилэр”.

Бырайыак чэрчитинэн уолаттарга аналлаах семинардар, көрсүһүүлэр тэриллэн ыытыллыннылар.  Ол курдук бэйэ дьыалатын тэринии торумун “мой бизнес”тэрилтэ салайааччыта Владимир Колосов, грантовай бырайыагы суруйарга сүбэлэри биэрдэ ыччат уонна дьиэ кэргэн салалтатын специалиһэ Туяра Смирникова, бизнес тренины ыытта бааһынай хаһаайыстыбалар түмсүүлэрин салайааччыта Александра Цыпандина, сылгы аһын-үөлүн тэрийии, сылгы боруодаларын, ыарыыларын, профилактическай быһыылары уонна иҥэмтэлээх битэмииннэр тустарынан Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын научнай институн научнай үлэһиттэрэ: Елена Пестерева, Реворий Иванов, Наталья Обоева кэпсээтилэр.

Амма нэһилиэгин уолаттара биир дойдулаахпыт самодеятельнай худуоһунньук, республика уонна РФ худуоһунньуктарын союһун чилиэнэ Николай Рязанскай выставкатыгар сырыттылар, “Дьөһөгөйү дьүһүйүү” хартыыналара оҕолор болҕомтолорун тарта. Тыа сирин күннээҕи олоҕо хартыынаҕа көстүүтэ оҕо хараҕар сонуннук уратытык көһүннэ. Амма нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, иистэнньэҥ Анна Васильева оҕолорго саха культуратыгар сылгы суолтатын, ыһыахха сиэргэ-туомҥа туттуллар ат  симэҕин тустарынан сиһилии кэпсээтэ, көрдөрдө.

Балаҕан ыйыгар оҕолор сүүрүк аттары иитэр сылгыһыкка Андрей Константиновка экскурсияҕа сырыттылар. Сүүрүк аттар саха атынааҕар уратыларын, ат баайааччы үлэтин туһунан биллилэр. Сүүрүк аттарынан дьарыктаныы туспа ирдэбиллэрдээх, үгүс сыраны-сылбаны эрэйэр көрүүлээх үлэ буолар. Үчүгэй бэлэмнээх аты сүүрдэн күрэхтэргэ кыайан сылгы кыаҕын, күүһүн-уоҕун көрдөрөллөр. “Дьөһөгөй – сылгыны таптааччылар кулууптара” бырайыак бастакы түһүмэҕэ атырдьах ыйыгар түмүктэннэ.

Алтынньы ыйтан бырайыак иккис түһүмэҕэр «Сиэлтэн оҥоһуктар» маастар кылаас ыытыллыа. «Идэһэ бырааһынньыгар» аналлаах быыстапкаҕа сылдьыахтара,  «Доруобуйа туһугар – доруобай аһы аһыаҕын» диэн ааттаах маастар кылааска кымыс өрүүтүн көрүөхтэрэ.

Тыа хаһаайыстыбатын идэлэригэр үөрэтэр  үөрэх тэрилтэлэрин кытта дистанционнай көрсүһүүлэр тэриллиэхтэрэ.

Бырайыак түмүгүнэн сыл устата ыытыллыбыт тэрээһиннэр түмүллэн биир документальнай киинэҕэ киириэхтэрэ. «Дьөһөгөй» түмсүүнү тэрийии,  уол оҕону иитии торумнара педагогка, төрөппүккэ аналлаах методическай хомуурунньук тахсыа, альбом бэчээттэниэ. Онон бырайыакпыт үтүө түмүктээх буолуо диэн эрэнэбит.

«Дьөһөгөй кулууп» салайааччылара Александра Егорова, Феврония Данилова.

«Кыым» хаьыат 20.10.2022 с. №41