Эдэр тренердарга сүбэлэр

Мин Максимов Николай Петрович дуобат, бокса тренеринэн Николай Захаров – Сахаачча аатынан Амматаађы ођо спортивнай оскуолатыгар син балачча уһуннук үлэлээтим. Билигин дуобат секциятын салайабын уонна быйылгыттан О.П.Иванова – Сидоркевич аатынан ођо айымньытын дьиэтигэр эбии үөрэхтээһин уһуйааччытынан, саахымат кулуубун тэрийдим.

Ођолору кытта өр сыллаах үлэм опытыгар олођуран уонна бэйэм 5 ођо ађата,  элбэх сиэн эһэтэ буоларым быһыытынан эдэр тренердарга, учууталларга, педагогтарга  ођону иитиигэ көрсөр ыарахаттары хайдах туоратыахха сөбүн туһунан сүбэлэри суруйарга сананным.

Тыа сиригэр дэриэбинэђэ  ођону спортка уһуйуу уонна куоратка дьарыктааһын син балачча уратылаах дии саныыбын.

Бастакытынан, куоракка дьарыктыыр ођођун  үксүн дьарык эрэ кэмигэр көрсөђүн. Нэдиэлэђэ  биир группађа 9 астрономическай чаас буолуо. Ол аата быһа холоон 405 мүнүүтэ. Өскөтүн дьарыкка күңңэ холоон 15-20 ођо кэлэр буоллађына  нэдиэлэђэ 100 ођо эрчиллэн киирэн тахсыа. 405 мүнүүтэни 100 түңэттэххэ 1 ођођо 4-5 мүнүүтэ тиксиэ.

Иккиһинэн, ођоң  иллэң  кэмигэр тугунан дьарыктанарын, кимниин куодуруһарын билэриң  уустук буолуо. Ол иитэр – үөрэтэр үлэђэ туспа ыарахаттары үөскэтиэ.

Үсүһүнэн, ођон төрөппүттэрин ыкса билиэн суођа. Туох эмит наада буоллађына телефонунан эрэ сибээс тутуоң. Бу ођо убайдарын, эдьиийдэрин туһунан этэ да барыллыбат. Бађар биирдэ эмит дьарыкка ађаллахтарына көрүөххүт. Онтон эбээ, эһээ диэн ођолорго баарын билиэххит да суођа. Ођо дьонноро, аймахтара, ыаллара спортка туох сыһыаннаахтарын, төһө дьођурдаахтарын билии, мин санаабар ођону иитиигэ – үөрэтиигэ кырата суох оруоллаах дии саныыбын. Өссө ген диэн баар, удьуордааһын, дьођур төрүөтэ.

Бу ахтан аһарбыт 1-3 уратыларбар тыа сиригэр үлэлиир тренер, учуутал балаһыанньата ордук курдук көстөр.Ону тренер хайдах туһаныан сөбүй?

Кини дьарыктыыр ођолорун көрө – истэ сылдьар. Эбии дьарыктары ођо дьонун, аймахтарын, ыалларын көмөтүнэн эбии дьарык ыытарыгар толору кыахтаах. (дуобатка, саахымакка). Бу манна эн дэриэбинэн дьонун билэрин эмиэ улахан көмөлөөх. Кими ыңыран, кими көрдөһөн, талааннаах ођону түргэнник таһаарарга көмөлөһүннэриэххэ сөбүн билэђин. Кими эмэ сеанс бэрдэрэ ыңырыахха сөп. Ођо улахан киһини хоттођуна олус үөрэр, дьарыкка кэлэрэ – сылдьара быдан эбиллэр. Онтон куоракка кимнээх сеанс биэрэллэрий? Гроссмейстердар, кинилэри боруоба хотон көр. Онон сеанска ыңыраргар ођолорун таһымнарынан көрөн ыңырыахха наада. Ођо стимул ыларын курдук.

Кыра ођо (бииригэр диэри саастаах) хаамарыгар онтон –мантан тутуһан хаамар, эбэтэр сиэттэххэ.Эмиэ ол кэриэтэ дуобатка ордук саахыматка сађа оонньуур ођођо ким эмит көмөтө хайаан да наада. Ол иһин мин «Амма олођо» хаьыат нөңүө задаача суоттааһыныгар 1-4 уонна 5-7 кылаас ођолоругар куонкурус биллэрбитим. Ити сыала дьиэ кэргэни барытын тардаары. Ођону аймахтара, табаарыстара, бу муударай норуот оонньуутугар уһуйалларын ситиһээри, киэң  араңаны хабаары. Бу куонкурус бүтэһик IV этаабыгар очнай шахматнай олимпиада тэриллэн, ким бастыңа быһаарыллыахтаах.

Ођону  дьарыкка  таларгар ген диэн сүрдээх суолталаах, ону көрөн эмиэ ту — һаныахха сөп. Бу манна бэйэм биир холобуру кэпсиэм этэ. Андрей Федотов  диэн Болугурдар киэн туттар дуобатчыппыт баар. Аан дойдутаађы гроссмейстер нуорматын толорбут ыччаппыт. Дуобаты таптааччылар бары билэр буолуохтаахтар. Кини дьарыгын миэхэ олох кыратыттан, 4 сааһыттан сађалаабыта. Ол кэмңэ кини хайыы сах дуобаты оонньуур этэ. Эбээтэ Анна Николаевна Борисова дуобатка нэһилиэк чиэһин кырдьыар диэри көмүскээбитэ. Анна Николаевна кыра кыыһа оскуола чиэьин 4 кылаастан оскуоланы бүтэриэр диэри көмүскээбитэ. Онтон Андрей ийэтэ Сахаяна Николаевна эмиэ оонньуур эбит. Бу манан туьанан мин этиэм этэ ген диэн сүрдээх буолар эбит. Дьарыкка ођону таларга ген диэн сүрдээх улахан суолталаах, ону көрөн эмиэ туһаныахха сөп.

Төрдүһүнэн, куоракка ођону дьарыктыырга инвентарь, помещение өртүнэн лаппа ордук. Компьютерга дуобат уонна саахымат оонньууларын программата элбэх. Бу маны быьаарар да наадата суох буолуо дии саныыбын.

Бэсиһиэн, куоракка дьарыктыырга баьаам элбэх ођо баар. Тыа оскуолаларыгар ођо ахсаана тиийбэт. Араас куруһуоктарга, секцияларга ођо былдьаһык. Араас олимпиадалар, комплекснай спартакиадалар, эбии дьарыктар олус элбэхтэр. Үчүгэй ођону «алаадьы» — курдук былдьаһа сылдьан эргитэллэр. Бу манна дьарыкка ођону ыларгар тренер бэйэтин   авторитета олус улахан суолталаах. Эбии тренер ханнык ыалга дуобат, саахымат курдук оонньууну сөбүлүүр ыалы билэрэ наһаа суолталаах.

Алтыһынан, табаарыстыы көрсүһүүлэри, араас күрэхтэри, куокурустары ыытарга куорат быдан ордук балаһыанньалаах. Тыа сиригэр транспорт булан, харчы төлөөн, айаннаан тиийиэххэ наада. Өссө хонор сир кыһалђата. Араас бириистэри, грамоталары, мэтээллэри ыларга улуус киинигэр киирэн көрдүөххэ наада.

Сэттиһинэн, тыа сиригэр үлэлиир тренери, учууталы төрөппүттэр бары билэллэр. Онон тыа сиригэр үлэлиир тренер чахчы чөл олохтоох, үрдүк культуралаах, ођолору чахчы сөбүлүүр эрэ буоллађына, киниэхэ итэђэйиэхтэрэ, ођолорун дьарыкка биэриэхтэрэ, үлэтигэр күүс –көмө буолуохтара, өйүөхтэрэ.

Үлэтин чахчы сөбүлүүрүн биллэхтэринэ биирдэ бииргэ үлэлэһиэхтэрэ, убаастыахтара. Төрөппүт убаастаатађына биирдэ ођо убаастыа, чахчы дьиңнээхтик кыһаллан дьарыктаныа. Онтон куорат үгүс тренердэрэ төрөппүткэ улаханнык биллибэттэр. Кинилэр бииргэ үлэлииллэрэ ыарахан.

Ођо спортка ситиһиитигэр төрөппүт оруола.

Манна сүрүннээн бокса тренердарыгар туһаайан сүбэлиэм этэ. Ођо спортсмен буола үүнэригэр сүрүн оруолу төрөппүт ылар дии саныыбын. Бастатан туран үрдүк кылаастаах спортсмен буоларга ођођо туох нааданый? Мин санаабар:

1. Ођо доруобуйата
2. Ођо бу спортка дьођура (кырата ортону үрдүнэн буолуон наада).
3. Ођо фанатизма (бађата).
4. Тренер уонна иитиллээччи бэйэ – бэйэлэрин өйдөһүүлэрэ, сыһыаннара.
5. Төрөппүт оруола (көмөтө).

Бастакы ирдэбил дьэңкэ, туох да быһаарыыта суох өйдөнөр дии саныыбын. Бу манна тренер ођо доруобуйатын өрүү хонтуруолга ылыан наада. Төһө нагрузканы биэрэрин билиэхтээх. Ођону аһары нагрузкалаабат гына. Медицинскэй специалистары кытта сибээһин быһыа суохтаах.

Ођо дьођура эмиэ эрдэттэн биллэр. Бастакы дьарыктартан биллэн барар дии саныыбын. Холобур боксађа, кини төһө түргэнэ, сылбырђата, охсорун күүһэ, характера (куттаммата) бастакы дьарыктартан көстөр. Ону таба көрөн сайыннарыы, дьарыктааһын тренертэн тутулуктаах.

Ођо бу спортка бађата (фанатизма) кини бу спорду (талбыт көрүңүн) хайдах сөбүлүүрүттэн улахан тутулуктаах. Чугас дьоно (ађата, убайа) бу спортка ситиһиилэрэ, холобурдара. Атын табаарыстарын да ситиһиилэрэ, ылбыт грамоталара, бириистэрэ, мэтээллэрэ уо.д.а. Бу манна биир сүрүн оруолу микроклимат, (коллективка) ођолор бэйэ – бэйэлэригэр сыһыаннара ылар. Мин санаабар, ођону кыаттарар ођотугар киллэрэр олус кутталлаах, ођо дьарыгын эрдэ бырађыан сөп. Кыайбыт ођо куруук баттыы да сылдьыан сөп.Маны төрөппүт да сөбүлээбэт,ођотун тохтотуон сөп. Манна күрэх уоппутун атын сиргэ илдьэн ылары ситиһиэххэ наада. Атын хамаанданы кытта киирсэргэр хамаанда ситимэ бөђөргүүр. Бэйэ – бэйэлэригэр сыһыаннара тупсар, коллектив сыһыана күүһүрэр, үрдүүр.

Тренер уонна иитилээччи сыһыаннара спортка олус суолталаах. Манна биир сүрүн суолтаны тренеролорор, үлэлиир сиригэр,  тулалыыр эйгэђэ авторитета ылар. Бу тренери ођо төрөппүттэрэ убаастыыр, эрэнэр буоллахтарына биирдэ туох эмит тахсыан сөп. Иитиллээччи эмиэ убаастыа, кини тылын истиэ, эппитин толоруо.

Ођону кытта үлэђэ, биир сыыһа – халты туттуу барытын буортулуон сөп. Ођо бырађан, спортан барыан сөп. Биир холобуру көрүөђүн. Мин дуобатка икки сыл тренердээбитим кэннэ, миигин толору 27 чааска математик оңорбуттара, көрдөһөн дуобат тренериттэн тохтоппуттара. Саңа кэлбит тренер бастакы күрэхтэһиитигэр саамай эрэнэр кыыспын дьарыгын бырахтарбыта. Ол 3 кылааска саңа тахсыбыт кыыс этэ. Кини улуус II призера буолбута бүтэһик күрэђэр, саас иккис кылааска сылдьан. Бастаабыт 8 кылаас кыыһыгар коэффиценынан эрэ хотторбута. Мин саңа кэлбит тренергэ көрдөрбүтүм: «Бу кыыһы  көр, туох эмит тахсыа» — диэн. Ону кини улууска күрэхтэһэ бараары УАЗ тентовай массыына кэпсэппит этэ, оскуола бензинигэр суоппар буоллађына инники олбоххо ойођун олордон кэлбит онон баппатахтар, массыынађа. Ол иһин саңа кэлбит буолан ситэ билбэккэ саамай кыраларын: «»Эн хаал», — диэбит. Онтон ыла ол кыыс олох дуобаттаабатађа, бырахпыта.

Ођо спортка үрдүк ситиһиини ыларыгар саамай сүрүн оруолу төрөппүттэрэ ылыаллар  дии саныыбын. Төрөппүт ођотун кытта сыһыана, кини дьарыгын төһө өйүүрэ, тылын төһө тиэрдэрэ, хонтуруоллуура, тренердиин биир тылы булалллара барыта наадалаах, суолталаах.

Төрөппүт ођото спортка ситиһиилэригэр сүрдээх улахан ороскуоту көрсөр, элбэх үп – харчы эрэйиллэр. Ону кини барытын туоруон, тулуйуон наада.Спортка кыайыылара да хотторуулар да, өрүү бииргэ сылдьаллар. Наар хото сылдьан баран хотторбут спортсмен спордун бырађара үгүс. Онтон, хотторо – хотторо үлэлээн тахсыбыт спортсмен, ол көрдөрүүтэ стабильнай, чиң буолар.

Онон тренердэр  төрөппүттэри кытта олус ыкса, биир санаанан үлэлииллэрэ олус суолталаах, олус наадалаах, оннук үлэ ирдэнэр.Ођо оскуоланы бүтэрдэђинэ кинини ханнык үөрэххэ киирэрин, салгыы дьарыгын, идэтин таларын барытын тренер уонна төрөппүт сүбэлэһэн, көмөлөөн оңоруохтаахтар. Мин икки холобурунан төрөппүттэр ођо спортка ситиһиитигэр оруолларын сырдатыахпын бађарабын. Бастакы холобур, Амма ДЮСШ- гар боксађа тренердии сылдьан республиканскай турнир тэрийдим. Онно Дьокуускайтан ДЮСШ -6 ођото кэллэ, саңа дьарыктанан эрэр уол – Колескин Айаал.

Күрэххэ көрдүм, уолум боксаттан бара илик эбит. Онно эмиэ ађата бара, видеођа устара. Уол эмиэ лапа сабырыйтарда, хоттордо. Бу сырыыга точно бырађар буола дии санаатым. Уолум бырахпата, син эбиллэн иһэр, хотуталыыр буолан барда, сорох түгэннэргэ. Онтон ДЮСШ -6 тренердэригэр киирэ сылдьан Колескин ађатын элбэхтэ көрдүм, билистим. 5 ођолоох киһи эбит, 4 кыыстаах, 1 уоллаах. Кини уолун опыттаах тренердэр Куприянов Максим Аммосович, Валь Михаил Георгиевичтаах эрчийэллэр эбит. Кини тренердэри кытта ыкса сибээстээђэ, биир санаанан үлэлииллэрэ өтө  көстөр.

Бу уол бастакы киирсиитигэр хоттордо, сирэйэ кыа –хаан буолуор диэри кырбанна. Ону көрөн аһына санаатым, испэр: «Бу уол боксатын бырађар буолла» — дии санаатым. Ол уол ађата 250 –чэ км. сири айаннаан уолун кытта кэлбит этэ. Онтон сотору кэминэн Якутскай- га  ођолорбун биир күрэхтэһиигэ киллэрдим. Онно киирэн бу ођо боксатын бырахпатађар кини тренердэрэ уонна төрөппүт ађата өңөлөөђө биллэр. Кинилэр уоскутан, наадалаах өйөбүл тыллары булан, ылыннаран, маннык улахан ситиһиилэргэ тиэртэхтэрэ. Онон тренердар хотторбут ођону кытта хайаан да кэпсэтэллэрэ, инникигэ эрэл кыымын сађаллара эбэһээт наадалаах, ирдэнэр. Айаал кэлин Первенство РС (Я), ДВФО хаста да кыайан, Россияђа тиийэ тахсыбыта.

Иккис холобурум: Бэйэм эрчийбит уолум туһунан  (бастакы тренерэ этим). Бу уолу мин дуобакка олох кыратыгар эрчийбитим, детсад ођотун. Төрөппүттэрэ миэхэ итэђэйэн оскуолађа дьарыкка ађалаллара. Ађата Егор Иннокентьевич оччолорго оскуолађа үлэлиирэ. Уол дьођурдаађа өтө көстөрө, син ыарахан дуобат задаачатын ким хайа иннинэ суоттаан соһутара. Төрөппүттэрэ миигин кытта 5 сасстаах ођону, улус киинигэр бэйэтин эрэ улахан дьону кытта күрэххэ күрэхтэһиннэрэ ыыталлара. Уол олус бађалаађа. Күлүүлээх да түгэннэри таһаарара. Уңуођунан да, сааһынан да олус кыра этэ, олоппоско тобуктаан олорон оонньуура. Биирдэ Мухин Бүөтүр диэн II разрядтаах дуобатчыт ођонньор баара. Биир күрэхтэһиигэ круговой системанан оонньоотубут. Бүөтүр икки бастакы туурга кандидаттарга түбэһэн хотторбута. Үһүс туурга 5 саастаах уолга түбэһэн баран: «Саатар бу сиэммэр илиибин хаанныыр инибин, чэ тоойуом, барыах», -диэн атын хоско сиэтэн илдьэ барбыт. Тахсыбытыгар Бураев Уйбаан диэн спорт маастарыгар кандидат, ыйыппыт: «Хайа, Бүөтүр, хайастың» — диэн. Ону Бүөтүр: «»Уу, ыйытыма, ыйытыма –диэн сапсыйан кэбиспит. Эмиэ биирдэ улахан дьоңңо швейцарскай системанан күрэххэ, 3,5 очколаах уолу 4,5 очколаах 1 разрядтаах Гаврильев Николай диэн киһиэхэ судьуйабыт киллэрбитэ. Ону мин 3,5 очколаах киһи хайдах 4,5 очколаахха киириэй»,- диэн утарбыппар : «буолааччы» — диэн судьуйа сапсыйан кэбиспитэ. Компьютер суох буолан, ким кимңэ киирэрин бэйэтэ быһаарара. Гаврильев үөрэн мүчүк гыммыта, 5 саастаах ођођо түбэһэн. Бу туурга үгүспүт бүтэн, Гаврильевтаах тула үмүөрүспүттэрэ. Уолбут үс даамкалаах, Гаврильев 1 даамка. Уол «Петров үс муннугун» — тутан хоппута. Онно Гаврильев бэйэтэ кыһыл маңан хааннаах киһи, рак курдук кытарбыта.

Кэлин уол маастар буолбута. Билигин Аан дойду  Кубогар – III миэстэ буолан, гроссмейстер нуорматын толорбута. Аан дойду чемпионатыгар   түргэн оонньууга III миэстэ буолбута.

Бу кини ситиһиитигэр төрөппүттэрин кылаата сүрдээх улахан. Чехославакиянан, Италиянан уо.д.а. сирдэргэ барарга сүңкэн улахан үп –харчы наада. Ону барытын аахсыбакка, ийэтэ Сахаяна Николаевна, ађата Егор Иннокентьевич үлэлээн – хамсаан, булан, уолларын бу үрдүк ситиһиилэргэ тиэртэхтэрэ.

Онон сүбэлиэм этэ: «Тренердар төрөппүттэри кытта ыкса үлэлэһин. Кинилэр итэђэллэрин ылың уонна түһэн биэримэн!». Ити 3 холобурга кэпсээбит ођом Андрей Федотов – диэн, билигин Республика биир биллэр дуобатчыта буола үүннэ.

О.П.Иванова – Сидоркевич аатынан

 Амматаађы ођо айымньытын дьиэтин

Болугурдаађы филиалын саахыматка салайааччыта.

Саха Республикатын спордун Бочуоттаах бэтэрээнэ.