Ольга Петровна Иванова — Сидоркевич айбыт хоьоонноро

(дакылаат О.П. Иванова — Сидоркевич 80 сыл. аналлаах юбилейнай мунньах)

Иһинээҕитэ

1.Киирии тыл.

2.Ольга Петровна олоҕо айар үлэтэ

3.Ольга Петровна айбыт хоһоонноро

4.Түмүк

5.Туттуллубут литература

 Киирии тыл

Үлэм сыала: Ольга Петровна айбыт хоһооннорун ырытыы.

Соруктара:

1. Ольга Петровна олоҕун, айар үлэтин үөрэтии, чинчийии
2. Ырыа буолбут авторскай хоһооннорун ааҕыы, ырытыы
3. Авторскай хоһооннорун ыччакка тириэрдии

Новизната:

Ольга Петровнаны поэт быһыытынан көрдөрүү

 Актуальноһа:

Улууспут биллиилээх дьонун сырдатыы, олохторун, айар үлэлэрин чинчийии.

Аммалар киэн туттар киһибит – мелодист, биллиилээх ырыаһыт общественнай деятель, Саха республикатын уонна Российскай Федерация культууратын үтүөлээх үлэһитэ, саха норуотун ырыатынан тойугунан биһирэппит, барҕа баайын көлүөнэттэн көлүөнэҕэ иҥэриигэ, сайыннарыыга үлэлэспит Амма оройуонун Соморсун нэһилиэгин төрүт олохтоохторун Петр Яковлевич Вера Романовна Иванова үс кыыс оҕолоруттан соҕотох кыыстара-Ольга Петровна Иванова, биһиги кэккэбитигэр билигин  баара буоллар  80 сааһын туолуо этэ.

Ырыаһыттар,  ырыа айааччылар, төрөөбүт дойдуларын хоһуйааччылар, дьоһуннаах кылааты киллэрбиттэр – улуус олохтоохторунан үрдүктүк сыаналаныахтаахтар.Ырыа –тойук куттаах аммалар үтүөкэннээх үгэстэрэ, дириҥник иҥэн силис мутук тардан, үрүҥ күҥҥэ тардыстар, өлбөт –сүппэт өйдөбүлү хаалларар. Бүгүн биһиги сүһүөхтээх бэйэбит сүгүрүйэн туран Саха республикатын уонна Российскай Федерация культууратын үтүөлээх үлэһитэ Ольга Петровна Иванова айбыт, уостан түспэт ырыаларын тэнитэр, сайыннарар аналлаахпыт уонна истиҥ махталынан ахтан аһарабыт, аатынан дьоһуннаахтык киэҥ туттабыт.

Ольга Петровна олоҕо, айар үлэтэ

Ольга Петровна ол аан бастаан үлэлээбит сылларыгар драма, үҥкүү уонна хоровой коллективтары тэрийбит. Үҥкүүлэри бэйэтэ айан туруорар, ырыаларын тылларын эмиэ бэйэтэ суруйар. Онтон Абаҕа оскуолатыгар үс сыл пионер баһаатайынан үлэлии –үлэлии үөрэҕэ суох улахан дьону ааҕарга

суруйарга үөрэтэр. ити курдук үөрэтэр дьоҕура тобуллан барар. Бу кэмнэ суруйбут «Доҕоруом ыл кэлиий», «Ньирэй көрөөччү ырыатын» уо.д.а. ырыалары эдэр ыччат, дьон — сэргэ сөбүлээн иилэ- хабан ыллаан иһэллэр. Кинини кынаттаан көтүппүт, ырыаһыт быһыытынан киэн түһүлгэҕэ таһаарбыт 1957 сыл үүнэр. Ольга Иванова Саха сирин эдэр ыччатын уонна студеннарын фестивалын лауреата буолар. Онтон Москваҕа аан дойдутааҕы эдэр ыччат фестивалын лауреата үрдүк ааты ылар.1957 — 61 сыллардаахха Дьокуускайдааҕы музыкальнай училищеҕа Грант Григорян композиторскай кылааһыгар үөрэнэр. Ол кэнниттэн 8 сыл музыкальнай — драматическай театр эстрадатын ырыаһытынан үлэлээн Сахатын сирин бүтүннүүтүгэр, Советскай союз үгүс куораттарыгар консертыыр.  Ити курдук айымньыылаахтык үлэлии — хамсыы, ыллыы — туойа сылдьан кини төлкөлөммүт төрүт дойдутугар, тапталлаах Амматыгар дьылҕа — хаан ыйааҕынан төннөн кэлбит.

Ольга Петровна айбыт ырыалара

Кини барыта 19 ырыаны бэйэтин тылларыгар суруйбута уонна мелодист быһыытынан 51 ырыалаах. Кинини мелодист быһыытынан, композитор, Саха республикатын искустволарын үтүөлээх деятеля, Саха республикатын композитордарын союһун эппиэттиир сэкирэтээрэ Полина Иванова маннык сыаналаабыта: «Ольга Иванова ырыаларыгар сахалыы тыллаах сүрэҕэр чугас араас тиэмэ таарыллар. Ол ураты тойуктарга истиэххэ сөп: үлэ киһитин күннээҕи түбүгүн, айылҕа маанылаах дьүһүйүүлэрин, дьонно сиргэ — халлааҥҥа сүгүрүйүү, ураты нарын матыыптарын, төрөөбүт сиргэ дириҥник, курдары тартарыы  дууһаны долгутар чараас кылларын уонна тылынан эрэ толору этиллибэт, булгуччу муусуканан ситэриллиэхтээх сиэрдээх дьоллоох сирдээҕи тапталы уруйдааһыны . Ольга Иванова этиэхтэн эриэккэс куолаһа ырыаны таптааччы кутун тутуон тутар кини истээччини сылаппакка, соһуппакка нарыннык, намыыннык  сүрэххэ тиийэ уйадытар айылҕаттан бэлэхтэппит мааны куолаһын дорҕоонноро айан хаалларар айымньылара үйэлээхтэрин, хаһан да өлбөөрбөт күүстээхтэрин туоһута буолбуттара.  Ити буолар дьиҥнээх талан, айылҕа маанылаабыт дьикти күүһэ, бэлэҕэ».

Аан бастаан суруйбут хоһоонунан «Аҕабар» диэн хоһоон буолар.Бу хоһоону 11 саастааҕар 1943 сыллаахха суруйбута. Баара суоҕа 13 эрэ саастаах кыыс кыайыы ыһыа5ар Аммаҕа киирэн 1945 сыллаахха дьонун иннигэр тахсан бэрт долгутуулаахтык ыллаабыта. Ырыаны истибиттэр хойукка диэри харахтарын уутун кыаммакка уйадыйбыттарын кэпсииллэрэ.. Бу кэм туһунан Софья Нестерева тыыл, үлэ бэтэрээнэ маннык ахтар: «Өссө да сэрии дуораана сүтэ илигэ. Тулаайах кыысчааны дьон бары сөбүлээбиттэрэ, аһыммыттара, харахтарын уутунан сууммуттара. Кини ырыатыгар сүгүрүйбүттэрэ, үтүө ырыаһыт кыыс тахсыыһык диэн сэрэйбиттэрэ». Хоһоону «Коммунизмы тутууга» оройуоннааҕы хаһыакка бэчээттээбиттэрэ.

«Аҕабар» диэн хоһоонно оҕо аҕатын кэтэһиитэ, тыынаах эргиллэн кэлэригэр эрэлэ көстөр.

Кыракый дьиэлэртэн тахсаммыт

Эйигин уруйдуу хаалбыппыт…

«Өстөөҕү кыдьый! диэн эйиэхэ

Хаста да кичэйэн эппиппит» диэн тылларынан аҕатын атаарбытын ахтар.

Ол курдук «Аммам иһит ыллыыр ырыабын» ырыатыгар төрөөбүт төрүт дойдуну таптааһын киниэхэ ылларыы киниэхэ умсугуйуу көстөр. Хоһоон барыта 4 строкалаах 5строфаттан турар. Строкалар 8-7 тэҥ сүһүөхтэн тураллар ол иьин хоһоон биир тэтимнээх.

Хара муора биэрэгиттэн (8)

Ордоробун эйигин,(7)

О, мин дойдум, таптыыр Аммам  (8)

Иьит ыллыыр ырыабын.(7)

«Ньирэй көрөөччү кыыс ырыатыгар» таптал темата бэрт бэтиэхэлээхтик бэриллэр. Ол курдук эдэр кыыһы биригэдьиир Миитэрэй, сэбиэдиссэй Лэгэнтэй, претседатель, агроном уол бары таптыыллар, хайгыыллар, «баарбыт суохпут эн дииллэр», барар сиригэр маныыллар, кэлэр сиригэр кэтииллэр. Ону баара кыыс барыларын сирэр, маныыһыты таптыыр эбит. Бу ырыа бэрт чэпчэкитик иһиллэр, судургу боростуой тылларынан суруллубут буолан, киһиэхэ тийимтиэ уонна бэйэтин кэмин көрдөрөр.

«Биһик ырыатыгар» ийэ уобараһа толору көстөр. Хоһоон барыта 7 тэҥ сүһүөхтэн турар. Эдэр ийэ оҕотун утута олорон ньургуһуна хаһан улаатан оскуолаҕа барарын тэһийбэккэ кэтиир.

«Баҕардым күөрэгэй буолуохпун» диэн хоһоонун Эллэйдии суруйбут. Ол курдук барыта 9 тэҥ рифматтан турар. Хоһоон лирическай геройа күөрэгэй буолуон баҕарар. Күөрэгэй курдук күөх куйаар устунан көтөн сир үрдүн  эргийэн көрүөн баҕарар. Күөх саас кэлиитэ күөрэгэй ырыата бар дьон сүрэҕэр иҥниннэр диир. Кини Эллэйдиин улахан табаарыстыы этилэр. Эллэй тылларыгар 9 ырыалаах олортон саамай биллэр ырыатынан «Таптыаҕын ийэни» диэн хоһоон буолар.

«Доҕоруом, ыл кэлиий» бу ырыаҕа эдэр кыыс доҕорун кэтэһэр. Хоһоон 12 тэҥ сүһүөхтэн турар. Хоһооҥҥо Амма өрүс икки таптаһар сүрэхтэри холбуур, ситимниир уобарас буолар. Тапталга билинии, эдэр саас, сүрэх ньүөлүйүүтэ, дьоллоох мичээр барыта  баар  бу хоһооҥҥо. Бу ырыатынан кини 1957 сыллаахха студеннар уонна ыччаттар Бүтүн аан дойдутааҕы 6 фестивалларыгар  кыттыбыта. Өссө бу сыл 4 ырыатын «Арахсыы», «Быттык- быттык Маарыйа», «Доҕоруом ыл, кэлиий» ырыаларын пластинкаҕа уһулбуттара уонна нууччалыы тылбаастаабыттара.

«Күтүөттээмэ эн миэхэ» диэн хоһоону 1961 сыллаахха суруйбута. Хоһоон барыта 4 строкалаах 5 строфаттан турар. Хоһоон таптал тематыгар суруллубут. Манна лирическай герой оҕо сылдьан таптаабыт уола Сымыйалыыр идэлээх

Андаҕайар үгэстээх,

Тутах өйдөөх — санаалаах

Буолтун ордук  абалаах,- буолбутуттан олуһун диэн кэлэйэр уонна абатыйар. Онон урукку тапталын

Күтүөттээмэ эн миэхэ

Килбигийбит буолума.-

Сойуппутун тапталбын

Ытаппытын сүрэхпин,- диэн аккаас биэрэр.

1957 сыллааха «Арахсыы» диэн хоһоону Башкирияҕа сылдьан суруйбут. Бу хоһооҥҥо автор Туркменияттан сылдьар «хара хаастаах хотойбун хаарыан сырдык тапталбын хаалларабын, барабын хаардаах сахам сиригэр» — диэн мунчаарар. Ол эрээри автор «Көтөн тиийиэ дуо, кини хаардаах сахам сиригэр? Илдьэ төннүө дуо миигин Туркмения истиэбэр?»-диэн эрэнэр.

«Арыылааҕым сыһыыта» диэн хоһоонун эбэтигэр Боккуойаҕа анаабыта. Бастакы строфата аллитерация ньыматынан суруллубут.

Арыылааҕым сыһыыта

Арыы, сүөгэй диэлийэр

Ача күөхтүүр оттордоох,

Ача күөхтүүр оттордоох,

Ахан ини да, ахан ини,

Ахан ини да, ахан ини,- Бу хоһооҥҥо автор төрөөбүт алааһын хоһуйар, киниэхэ тапталын ааҕааччыга тиэрдээри хатылааһын ньыматын туттар.

«Түннүкпүн тоҥсуйдун» хоһоонугар лирическай герой күөрэгэй чыычаахтан «көмөлөс, доҕоруом, күөрэгэй чыычааҕыам» диэн көрдөһөр тапталлааҕар тиийэн «кыыс оҕо көрсөөрү көһүтэр, — этиий диэн илдьиттиир. Хоһооҥҥо күөрэгэй чыычаах икки тапталлаахтары  холбуур символ быһыытынан көстөр.

«Саҥа дьыл» хоһоон хаһан суруллубута биллибэт. «Кэрэчээн харыйа

налыччы киэргэммит. Араас да уотунан күлүмнүү умайбыт» — кыра оҕолорго ананар. Хара тыа кыыллара хаар маҥан бытыктаах, тымныычаан оҕонньордорун ыҥыран харыйа уоттарын сырдат диэн көрдөһөллөр.

Түмүк

Мин түмүккэ этиэхпин баҕарабын Ольга Петровна айбыт хоһооннорун ааҕан, үөрэтэн, ырытан баран маннык түмүктэргэ кэллим:

• Хоһооннорун үксэ таптал тематыгар аныыр эбит ол курдук таптал тематыгар 6 хоһоонноох,
• Хоһооннорун темаларынан араардахха бу курдук буолар: амматыгар анаан 5 хоһоонноох, хоһуун дьону 4 хоһоонугар хоһуйбут, 2 хоһоону аҕатыгар анаабыт, 3 хоһоону сир ийэ тематыгар, 1 хоһоону саҥа дьылга анаабыт.
• Кини лирическай геройун таптала кыыс оҕолуу нарын намчы төрөөбүт Амматыгар таптала истиҥ иһирэх.
• Мелодист быһыытынан 51 ырыалаах. саха поэттарыттан ордук элбэх ырыаны Эллэй, Степан Дадаскинов уонна Леонид Попов, Дмитрий Дыдаев тылларыгар айбыта. Ону бу таблицаттан көрүөххэ сеп:

• Ольга Петровнаны поэт быһыытынан сыаналыахха сөп. Кини автор быһыытынан 19 бэйэтэ айбыт хоһоонноох эбит. Мин кини хоһоонноруттан 10 ырыттым. Бу ырыппыт хоһооннорбор хоһоонноро бары 7-8 тэҥ рифмалаахтар, чэпчэки, судургу тылынан суруллубуттар, сахалыы аллитерация ньыматын уонна хатылааһыны туттар.

Туттуллубут литература:

1. Ырыам миэнэ – сырдык ырам/ Ольга Иванова; (хомуйан оҥордо С.А. Неустроева; муз.ред.Е.И. Неустроев -Тулуйхан). – Дьокуускай: Бичик, 2007.-112 с.
2. Олоҕум чэчирдэрэ/ Ольга Иванова Сидоркевич; Лит.редактор П.И.Караканов. – Дьокуускай: Бичик, 2003 с.
3. Амма олоҕо хаһыат № 108 15.12.07. «Үтүөҕэ угуйа, кэрэни кэрэһэлии туруо» — С.Скрябин
4. Амма олоҕо хаһыат № 105 5.12.07. «Айыы умсуур тойуга» — С.Гольдерова.
5. Амма олоҕо хаһыат №81, 4.10.08. «Саха маҥнайгы күөрэгэйэ»- С.Нестерева
6. Ольга Иванова «Таптыыр Аммам», — Якутскай 1975 с

Үлэни толордо:

Амматааҕы оҕо айымньытын дьиэтин

„Эдэр суруналыыс“ пресс- студия

 иитиллээччитэ Тома Алексеева

Амма №1 ОО 8 „в“ кылааһын үөрэнээччитэ

Салайааччы: Александра  Егоровна Егорова

Амма, 2012 сыл