Төрүт идэттэн силистэнэн
Туой күѳстэри охсуу хойукку таас үйэтиттэн, неолит кэмиттэн баарын чинчийээччилэр, археологтар быһаарыларынан саха сиригэр туой иһити оңороллоро, туойунан дьарыктаналлара. Ыраахтан силистээх-мутуктаах күѳсчүт улахан идэ тѳрдѳ буоларын историческай наука доктора профессор Р.И.Бравина кэпсиирэ да кэрэһэлиир: «Сахађа 19 идэ баар: тимир, алтан, кѳмүс уустара, иистэнньэң, оһуор анньааччы, туу баайааччы, ситии хатааччы уо.д.а. Балар истэригэр күѳсчүт, күѳс охсооччу киирэр, күѳсчүт биир аата иһитчит бу идэ икки кѳрүңнээх – туойтан иһит оңорооччу уонна мастан иһит хаһааччы».
Сахалар иһит туойун хайалаах сир намталларыгар анаан кердүүллэрэ. Биир оннук сиргэ В.Л.Серошевскай сылдьыбытын суруйар: «1890 с. Нам улууһун Хатың арыы нэһилиэгин дьоно иһит туойун хайдах хостуулларын баран кѳрѳ сылдьыбытым. Үчүгэй туой хайа сыырын анныгар боллох-боллох үллэ сытар буолар. Туой хостооччу сир үрүт араңатын хастаан ылан, тѳһѳ наадыйарынан ылара. Биир оннук хаспахтан саха киһитэ 10-15 муунталааах ньылбырхай, адьас хараңа ѳңнѳѳх туой куһуоктарын таһаартыы сылдьара. Саха иһити оңорор туойа арыы арађас ѳңнѳѳх, сыстаңнас, ньалђаархай буолар».
Туой иһит историятын үѳрэтээри, сахалар туойунан дьарыктаммыттарын дакаастаары археологическай хаһыылар монографияларыттан билэбит. Ол курдук 1976 – 1985 сс. Саха сиригэр киин улуустарга Саха государственнай университета историческай наукалар доктордара А.И.Гоголев салалтатынан археолого-этнографическай экспедиция үлэлээбитэ. 1978 сыллаахха Мэңэ-Хаңалас оройуонугар Матта бѳһүѳлэгиттэн 3 км сиргэ XIV-XVI үйэлэрдээђи ынах-сүѳһү дьарыктаах тѳрүт сахалар олохсуйан олорбут Кулун-Атах археологическай памятнигын арыйбыта. Балыктаах бѳһүѳлэгэр Лонхуга эмиэ бу культура кестүбүт.
Кулун-Атах археологичекскай хаһыыга туой иһиттэр, кыптыый, ытарђалар, бирюза, нефрит ођуруолар. ох саа тимир, муос тѳбѳтѳ, муос тимэхтэр, хотуур кестүбүттэр. Бу маллар Байкал күѳл кытыытын, Сођуруу уонна Арђаа Сибиир олохтоохторо курыкан уйгуурдар кэмнэригэр маарыынныыллар диэн дакаастаабыттар. Анатолий Игнатьевич Гоголев кулун-атахха кестүбүт туой иһиттэри быһыыларынан банкалыы, тѳгүрүк уонна кѳнѳ түгэхтээхтэр диэн арааран таблица оңорбута, керамика тооромосторунан оһуордарын үѳрэппитэ.
Амма улууһугар археологическай стоянкалары Мочанов Ю.А., Козлов В.И., Федосеева С.А.. Лескова Н.В., Архипов Н.Д., Гоголев А.И. арыйбыттара.
Амма улууһун Болугур нэһилиэттэн 20 км арђаа диэки сытар Амма ѳрүс кытыытыгар турар «Сырдык Сулус» XV үйэтээђи Кулун-Атах культурата археологическай памятнигы 1979 с. А.И.Гоголев арыйбыта. Манна 8 кыра дьиэђэ ынах-сүѳһүнү иитэр, тѳрүт сахалар олорбуттар кинилэр туттар малларыгар туой иһиттэр халың тооромосторо, туой атахтар, уус күѳтүн, кѳмүс кутар туой хомуос кѳстүбүт. Тѳгүрүк түгэхтээх күѳс кулун-атах культурата буоларын дакаастаабыта. Күѳс иһиттэр туойдарын састаабыгар шамот, бѳдѳң ѳрүс кумађа буккуллубут. Мантан кѳстѳрүнэн «Сырдык Сулуска» туойунан дьарыктанар сахалар олорбуттар диэн билэбит.
Үѳрэх салаатыгар, керамика технологиятын үѳрэтиини киллэрбит сүңкэн дьоммут: Ольга Петровна Иванова-Сидоркевич – Амматаађы ођо айымнньытын дьиэтин директора, Федоров Василий Васильевич – Амма улууһун үѳрэх салалтатын начальнига, педагогическай наука кандидата, Евдокия Иннокентьевна Тимофеева — «Амма олођо» редакция корреспондена, Кондратьев Петр Петрович — педагогическай наука кандидата, Романов Петр Николаевич – скульптор, художник косторез, керамик, глиноогранник. Кинилэр дьоһун кылааттара Амма туойа республикађа тахсарыгар хардыы буолбута, ыччат туойунан дьарыктанарыгар аартык арыллыбыта.
Кэнники сылларга Амма туойун үѳрэтиигэ ылсан үлэлэһэ сылдьаллар Сутакова Эльза Михайловна – ст.преподаватель кафедры общей аналитической и физической химии ИЕН СВФУ; Местников Алексей Егорович – профессор ФГАОУВО СВФУ , зав.кафедрой ИТИ «Производство строительных материалов, изделий и конструкций»; Тагров Василий Николаевич – Хотугу сир физико-тэхническэй кыһалђаларын институтун сүрүннүүр инженерэ. Физик-материаловед.
Заварзина Л.В. председателлээх, Кривошапкина О.М., Торговкина Я.И. редакцияларынан тахсыбыт «Амма улууһун атлаһыгар» улууска сир баайа туой ханна сытарын ыйар картаны, таблицатын үѳрэххэ туһанабыт. Эбии үѳрэхтээһин дьарыгар ођођо туойунан оңоһуктары оңоруу программатыгар художественнай керамиканы үѳрэтии туһаныллар, онтон тѳрүт саха дьарыгын туойунан оңоһугу оңоруу технологията, метода (ньымата) үѳрэтиллибэккэ турар. Туойдаах сири булан хостооһун, туойунан былыргылыы таптайан, сыбаан, оңоруу технологиятын, ньыматын гончарнай круга суох ођођо үѳрэтиини Амматаађы ођо айымнньытын дьиэтигэр сађаланна. Ол курдук манна керамист-маастар, технология учуутала, эбии үѳрэхтээһин педагога, СѲ үѳрэђириитин туйгуна Романов Анатолий Петрович айымнньылаахтык үлэлиир, эдэр педагогтарга, ођолорго бэйэтин баай уопутун тарђатар. Кини сыала соруга диэн Амма туойун чинчийэн үѳрэтии уонна саха тѳрүт туойунан дьарыгын технологиятын аныгы үѳрэххэ сѳптѳѳх ньыманы туһанан киллэрии. Анатолий Петрович былырыыңңы үѳрэх сылыттан А.А.Черемных аатынан Амматаађы музыкальнай оскуолађа директор Заварзина Л.В. ѳйѳбүлүнэн «Амма туойа» айар холбоһугу тэрийбитэ. Манна педагогтар Апросимов А.Д., Жиркова К. Н., Эверстова А.Е., Яковлев В.В., Ефремова Д.Г., Скрябина Ф.В. Егорова А.Е. Амма туойун үѳрэтэн, туойу бэлэмнээн, туойтан оңоһуктары оңорон, технологиятын тутуһууну Анатолий Петровичтан үѳрэммиттэрэ, уһуйуллубуттара. Айар бѳлѳх 2016 сыл күһүнүгэр Болугурга «Сырдык Сулус» археологическай памятника тиийэн кѳрѳн, былыргы сахалар олорбут ѳтѳхтѳрүгэр ампаар турар, онно ѳбүгэлэргэ ытык бэлиэни, суруктаах таас уурбуттар. Анатолий Петрович ѳтѳх буоруттан саһархай туой булан ытыһыгар уран кѳрдѳрбүтүгэр, ѳбүгэбит кырдьык да манна олохсуйан олорон туойунан дьарыктаммытын ѳссѳ тѳгүл итэђэйдибит.
Туойга уһуйар педагогтар ођолоро араас таһымнаах уус-уран оңоһуктары кѳрүү выставкатыгар, научнай чинчийэр докладтарга «Инникигэ хардыы» кыттан үрдүк ситиһиилэри ыллылар. Лабораторияђа олорон педагогтар туой оңоһуктары оңорон, муфельнай оһохторго уматан тѳрүт Амма туойуттан сувенирдары чочуйан анал бэлэххэ биэрэргэ бэлэмнээбиттэрэ. 2015 сыллаахха «Амма чэчирэ» ырыа уонна үңкүү этнографическай ансамбыла, РФ холобур буолар ођо уус-уран коллективын 35 сыллаах юбилейыгар А.П.Романов скульптуратынан, А.Д.Апросимов художественнай кѳрүүтүнэн О.П.Иванова-Сидоркевич айылђаны кѳмүскээһиңңэ үлэтигэр сүгүрүйэн туран «Үрүң таба» скульптурнай свениры оңорбуттарын ансамбльга ѳр сылларга бэриниилээхтик үлэлээбит убаастанар дьоннорго үѳрүүлээх быһыыга майгыга удостверениялаах туттарыллыбыта. Манна дађатан эттэххэ 1979 -1980 сылларга Амма улууһугар Амматаађы ођо айымнньытын дьиэтин директора Ольга Петровна Иванова-Сидоркевич уонна үѳрэх салалтатын начальнига Федоров Василий Васильевич кѳђүлээһиннэринэн улууска аан бастаан туойтан оңоһуктар выставкаларын тэрийбиттэрэ онно оскуола ођолоро, педагогтар оңоһуктара дьон дьүүлүгэр тахсыбыттара. Ол сыллартан бэттэх выставкађа ођо оңоһуктарыгар туой, керамика оңоһук умнулла быһыытыйбыта, кэнники бу Намнаађы, Дьокуускайдаађы колледжтартан технология учууталлара кэлэн художественнай керамика оңоһуктар кѳстѳр буоллулар.
Эбии үѳрэхтээһин «Норуот уус-уран оңоһуктарын оңоруу» программатыгар А.П.Романов Л.В.Киренскэй аатынан Амматаађы лицей математика учуутала Крыжановская О.И., химия Яковлева А.В., география Быстрова А.В. кытта ыкса үлэлэһэн туойу үѳрэтии методикатыгар, технологиятыгар сүрүн предметтэри кытта интеграцията кѳһүннэ. Лицей үѳрэнээччилэрэ «Инникигэ хардыы» научнай чинчийэр конференцияђа ситиһиилээхтик кытталлар: салайааччы Романов А.П. «Керамическая мастерская» бизнес-план Федоров Никита, Шигаев Костя; «Физико-механические свойства Бологурской глины» Ноев Даниил 11 «а» кыл.; «Применение шамота в Бологурской глине» Егоров Миша 11 «а» кыл.; «Керамика» проект Кузнецов Федя, Чикальдин Тимур, Юрченков Денис; «Модель формы керамического сосуда» 5 «б» кыл. Аргунов Максим; «Формообразование глиняных сосудов №7 и № 9 из таблицы классификации керамических сосудов Ю.А.Мочанов» Жиркова Кристина 9 «а» кыл. салайааччы Крыжановская О.И. Бу ођолор Болугурга экспедициянан баран, буор баар сиригэр тиийэн сиэри-туому толорон туран, туой хантан, хайдах, ханнык кэмңэ хостонорун кѳрѳн үѳрэтэн кэлбиттэрэ. Экспедициянан иккис айан Короленко хайатыгар буолбута, манна уолаттар хайалаах сиргэ туойу сир араңатыттан арааран хостоон мастерскойга туой хостоон ађалбыттара. Үѳрэнээччилэр туойунан дьарыктаныыга бађаран туран үлэлииллэр, интэриэһиргииллэр, аныгы олох ирдэбилинэн мастерской тэрийэн сувенирдары оңорон атыылаан доход аахсалларын суоттууллар.
Билигин эбии үѳрэхтээһин педагогтара детсадтарга тиийэн дьарыктыыллар холобура Спиридонова М.Д., Эверстова А.Е. тѳрѳппүттэр махталларын ыллылар, ођо чуолкайдык саңарар, дорђооно сѳпкѳ сайдарын, сиһилии кэпсэтэр буолбутун бэлиэтээн этэллэр. Онтон Чакыр орто оскуолатыгар Яковлев В.В. үѳрэнээчилэри улахан размердаах иһиттэри, скульптурнай оңоһуктары оңорорго уһуйар элбэх ођо сѳбүлээн дьарыктаналлар онно усулуобуйа тэриллибит. Амма-Наахара оскуолатыгар Ефремова Д.Г. туойтан илин кэбиһэр үѳрэнээччитигэр оңорторбута үгүс выставкаларга биһирэбили ылла. Региональнай «Инникигэ хардыы» научнай-практическай конференция5а ( ахсынньы 16 кунэ 2016 с) Сергеева Васса 8 кыл.үѳрэнээччитэ туойтан саахымат оңорон дипломант 2 ст. буолбута. Амматаађы айар сайдыы киинин педагога Эверстова А.Е. үѳрэнээччилэрэ туойтан үлэлэрэ выставкаларга миэстэлэһэллэр, Бүтүн Россиятаађы «Новогодний mix» конкурска (олунньу, 2016) «Новогодняя игрушка» номинация5а Мохначевскай Андрей үлэтэ Диплом 1 ст. ылбыта. Романов Анатолий Петрович салайыытынан академик В.П.Ларионов аат. «Инникигэ хардыы» республиканскайай научнай-чинчийэр конференция5а (тохсунньу 10 кунэ 2016) Амматаа5ы лицей үѳрэнээччитэ Ноев Даниил 11 «а» кыл. «Технические науки» секция5а диплом 2 ст. ылан Бүтүн Россиятаа5ы эдэр ыччаттар «Инникигэ хардыы» научнай форумнарыгар рекомендацияламмыта уонна онно баран ситиһиилээхтик кыттан дипломунан на5араадаланан, Бүтүн Россиятаа5ы эдэр ыччат Политехническай обществота «Член корреспондента» степени туттарбыттара (кулун тутар 22 күнэ 2017 с. Пр. № 1 Москва).
М.К.Аммосов аат. ХИФУ тэрийиитинэн «XXI Лаврентьевские чтения, посв.60-летию Сибирского отделения Российской академии наук (17-21.04.17)», Выставка–конкурс «Техническое творчество молодых» «Изделия из керамики» проект 1 м; Диплом 1 ст, Авторы: Сутакова Э.М.. ст., преподаватель кафедры общей, аналитической и физической химии ИЕН СВФУ; Алексеева А.Н., магистрант г. М-ХМ-16 ИЕН СВФУ, Ли-Фу А.А., Докторова В.В., ст.гр.ХО-12 ИЕН СВФУ, Романов А.П. мастер-керамист, консультант. (21 апрель 2017 г);
Тѳрүт идэни тилиннэрэр мастер-керамист, педагог Анатолий Петрович Романов бэйэтин сатабылын, эдэр кѳлүѳнэ5э биэрэн, ыйан-кэрдэн үѳрэтэн айар үлэтин үгэнигэр сылдьар. Опыттаах педагог тула куруутун туойунан ођону дьарыктыыр эдэр педагогтар мусталлар, айар үлэ абылаңар ыллараллар. «Амма туойа» айар бѳлѳх элбэх иитээччилэри, уһуйааччылары мунньан аны күһүн семинар ыытарга былааннаналлар.
Ођо тѳрѳѳбүт дойдутугар сиртэн хостонор баай туой ханан сытарын, ханнык, хайдах сиртэн хостонорун, сир хаһыс араңатыгар сытарын үѳрэтииттэн, туойуу уурууну, харайааһыны, туойу ыраастааһыны, оңоһук маассатын оңоруу технологиятын, туойу илиитинэн тутан-хабан, имэрийэн, таптайан, сыбаан оңоһугу оңорон таһаардађына бу ођо харађа аһыллан, айар үлэ абылаңар ылларар. Илиинэн туой оңоһук оңорууга ођо ѳр тулуйан олорор, толкуйдуур, уус-уран кѳрүүтэ сайдар, технологияны, физиканы, анатомияны, математиканы, химияны. черченияны кытта куолаан билэр буолар. Билиңңи үѳрэх ирдэбилинэн (ФГОС) ођо сүрүн предметкэ үѳрэппит билиитин олођу кытта сибээстээхтээх, ол инниттэн сатабылын эбии дьарыкка кѳрдѳрүѳхтээх. Үѳрэххэ туойу туһаныы киэң ис хоһоонноох технологиятын үѳрэтии, оңоһугу оңоруу ньыматын баһылааһын бу барыта ођо сатабыла сайдыытыгар туһалаах. Ођо туойунан дьарыктаныыта буору кытта сибээстээх техническэй үѳрэххэ киирэн, тутааччы, инженер, технолог идэтин баьылыырыгар кѳмѳ буолар.
Туойу хостоон үѳрэтэр материалы бэлэмнээһиңңэ, оборудованияны ылыыга, лабораторияны, мастерскойу тэрийиигэ үѳрэх салалтата утары баран кѳмѳлѳстѳђүнэ, бэйэбит олохтоох материалбыт туһата үгүс буолуо. Билигин педагогтар, Намнаађы педколледж, Дьокуускайдаађы художественнай колледж выпускниктара үчүгэй бэлэмнээхтэрин кѳрдѳрдүлэр. Тѳрүт буорбут туойбут туһатын үѳрэтэн, чинчийэн олоххо киллэрэн кэлэр кэнчээригэ тиэрдэн сайыннардахпытына улууспут сайдыытыгар, ыччат идэлээх буолуутугар биир дьоһун хамсааһын буолуо. Төрүт идэ көлүөнэттэн көлүөнэђэ бэриллэн үйэтэ уһаан, сайда, кэңии турдун !
О.П.Иванова-Сидоркевич аатынан Амматаађы айар сайдыы киинин методиһа Феврония Скрябина; эбии үѳрэхтээһин педагога, мастер-керамист Анатолий Романов.
Муус устар 26 күнэ 2017 сыл
мастер — керамист Романов Анатолий Петрович.
Сырдык сулус
Эверстова А.Е., Романов А.П., Скрябина Ф.В.
Выставка.
Бологурга туой хостооьун